После польского погрома койдановцы не опустили руки, а сразу же принялись восстанавливать разрушенное местечко. Работали сообща, помогали друг другу, невзирая на национальные различия. Общими усилиями разбирали пожарища, освобождали площадки под новые дома. Пилорама на лесозаводе работала в две смены, и по мере подготовки пиломатериалов строители сразу же приступали к возведению первоочередных объектов. Главное внимание обращалось на строительство жилых домов. И местечко Койданово буквально преображалось на глазах.

Обновлялись не только улицы. В корне менялась и социально-политическая обстановка, связанная с установлением советской власти. Нельзя сказать, что евреи ее не признали, но в первое время относились к ней настороженно. Много еврейской молодежи и зажиточная верхушка общины эмигрировали за границу, однако по численности лиц еврейской национальности продолжали составлять большинство населения местечка. Поэтому, следуя прежним традициям, они восстановили рыночную площадь и продолжали заниматься привычным для себя делом. Товарооборот, конечно же, был уже не тот, но на пропитание хватало. Тем не менее, евреям пришлось менять свой образ жизни, потому что раввины, хасидский ребе и шойхет, занимавшийся кошерным убоем птицы и скота, уехали, а синагоги и хедеры так и не были восстановлены. Ушло в прошлое и соблюдение шаббата по субботам.

Еврейская община перестала вести замкнутый образ жизни и все больше интегрировалась с коренным населением.

Перед еврейской молодежью открывались другие возможности, и их родители не препятствовали в этом детям, постепенно отказываясь от прежних ограничительных законов предков. Теперь они старались дать сыновьям хорошее образование, а дочерей — удачно выдать замуж.

В остальном же Койданово в конце 1920-х годов представляло собой обычное провинциальное местечко. В это время, а точнее, 16 июня 1929 года его навестил начинающий журналист Самуил Ефимович Плавник, позже получивший известность как белорусский писатель, печатавшийся под псевдонимом Змитрок Бядуля. Тогда уже ничего не напоминало о прежнем пожаре, устроенном отступавшми войсками поляков. Свои впечатления от того, что увидел, литератор записал в «краеведческий блокнот», а затем опубликовал в одном из популярных белорусских журналов. Это были, как принято говорить, зарисовки с натуры, поэтому предлагаем их без больших сокращений, с сохранением языка оригинала и правил правописания, характерных для того времени.

Лірыка мястэчка Койданава

У часы недалёкага мінулага Койданава славілася на Міншчыне і Віленшчыне дзвюма рэдкасцямі: коньмі і хасыдзкім “рэбе”.

За сотні вёрст цягнуліся ў Койданава па коней, адтуль гандляры – яўрэі, а часам і цыганы, вярталіся з багатым таварам – з табунамі па шэсць і болей штук койданаўскіх вялікіх і шпаркаходных коней. Конскія рынкі былі надзвычайна жывыя. Там вакол продажы і куплі коней круціліся розныя “спэцы” – махляры, канакрады, сцябальшчыкі, якія падбадзёрвалі коней пугамі; калі жывёла была “падлай”, дык апойвалі яе гарэлкай , падкладвалі пад хвост гарачую бульбу, што дапамагала шпаркаму бегу – і “здыхляціна” рабілася “арлом”; былі конскія “дантысты”, яны шліфавалі зубы старому каню. Пятнаццацігадовы каняка выходзіў з іх рук “пяцігадовым конікам”.

За сотні вёрст – і нават з-за межаў – прыязджалі таксама да койданаўскага хасыдзскага “рэбе”. 

Са старадаўніх часоў гэтыя яўрэйскія “цадыкі” (“прапаведнікі” і “мудрацы”) мелі ў Койданавае сваю рэзыдэнцыю каля “штыбель” (хасыдзская сінагога). Былі тут розныя дынастыі. Апошнія – рэб Арэле і рэб Ёсіфке. Рэзыдэнцыя “рэбе” займала нізкую плошчу (каля конскага рынку), забудаваную памяшканнямі службы і палацаў “рэбе”. Да “рэбе” звярталіся па розных пытаннях: парады ў гандлёвых справах, на лячэнне ад розных хвароб; прыязджалі бяздзетнікі, аб чым сярод “міснагдаў” (рэлігійныя праціўнікі хасыдаў) складалася шмат анекдотаў аб тым, што “рэбе” дапамагае бяздзетным, калі жонка без мужа прыязджае. За ўсялякія такія “дапамогі”, “благаслаўленні” і “парады” “рэбе” браў “під’ён” – выкуп. Грашовыя выкупы бывалі розныя – і багатыя, і бедныя, часта па 1, па 2, па 3 рублі за візіт. Гэта давала магчымасць сям’і ездзіць на курорты за межы і жыць вельмі багата. “Прыстойныя” пацыенты “рэбе” – купцы розных гільдый, фабрыканты – давалі па 25, па 100 і больш рублёў.

Уплыў “рэбе” быў такі моцны, што нават і не яўрэі звярталіся да яго. Ён карыстаўся вялікай апекай царызму. “Рэбе” надавалі годнасць «почетного гражданина». Царскі ўрад вельмі добра разумеў значэнне “рэбе”, які ўмее трымаць сваё стада ў “страху божым”, у малітве за «царя-батюшку».  

У рэлігійныя восеньскія святы да “рэбе” цягнуліся “падданныя” – паломнікі-хасыды з розных канцоў Беларусі. Яны пакідалі свае сем’і на цэлы месяц. Кожны з іх прыносіў з сабою грашовы пай, каб толькі быць разам з “рэбе”, чуць з яго вусаў “божыя словы”, любавацца яго “божым тварам”, пакаштаваць астаткі (“шараім”) з яго “божага” стала, разам з ім маліцца і спяваць хасыдзскія экстрэнтрычныя песні.

Былі створаны спецыяльныя культы ўшанавання “рэбе”. Потым песні, – і вясёлыя, і меланхалічныя, якія распяваліся пры ім, разносіліся ў розныя мястэчкі Беларусі паломнікамі-хасыдамі.

“Рэбе”са сваёй сям’ёй выехаў з Койданава ў часы вайны. Яго будынкі згарэлі. Аб тоўстай дзесяціпудовай “рэбіцэн” (жонкі “рэбе”) яшчэ і цяпер койданаўскія міснагдым розныя анекдоты расказваюць: яе кармілі “кашэрнымі яйкамі з яўрэйскіх курэй”, насілі на насілках, як рымскую патрыцыянку і інш.

Сваім жыццёвым укладам, калі адняць гэтыя дзве рэдкасці – “рэбе” і коні – Койданава падобна да іншых мястэчак яўрэйскага былога гетта на Беларусі.

У мінулым – крамнікі, гандляры збожжам, коньмі, жывёлай, мяснікі, “меламэды”, некалькі дробных фабрыкантаў, краўцы, шаўцы, сталяры, цесляры, балаголы, рабочыя на заводах і інш.

Кожны крамнік, гандляр і, нават рамемснік, меў “свайго” пана, якога абслугоўваў, які даваў яму заробак. Кожны меў нават і “сваіх” сялян, “свае” вёскі, з якімі вялі гандаль. Часта на вуліцы або нават у сінагозе сварыліся паміж сабою за “сваіх” паноў, за “сваіх” сялян. Вялася ў гэтым кірунку пастаянная барацьба за збыт тавараў і вырабаў, за заваёву сімпатыі сялян і вакольных памешчыкаў.

Койданава мае і сваіх герояў-барацьбітоў не толькі ў часы Кастрычніка, але і рэвалюцыі 1905 году. Некаторыя з іх былі доўга ў ссылцы, некаторыя загінулі.

Койданава ў сучасным зноў жа падобна да ўсіх сучасных мястэчак: крывыя лініі розных акупацый, пры якіх шалі жыццёвага дабрабыту вагаліся то ў адзін бок, то ў другі – то святкавалі перамогу крамнікі і гандляры, а то радаваліся краўцы, шаўцы, кавалі і іншы местачковы дэмас. Гэта ярка адчувалася пры кожнай новай акупацыі, якую заўсёды суправаджалі гэтыя два пачуцці багатых і бедных местачкоўцаў.

Пачынаючы з 1920 года Койданава зноў жа перажыла некалькі стадый эканамічай і бытавой ломкі: 1. кантрабанда, 2. высылка кантрабандыстаў па-за межы Беларусі, 3. НЭП, 4. Знішчэнне НЭПу праз кааперацыю, 5. Развіццё школ і ліквідацыя яўрэйскага “хедэру”, 6. Росквіт рамесніцкіх арцеляў, пераход многіх з былых крамнікаў і гандляроў на апрацоўку зямлі.

Быў гарачы сонечны дзень, калі я ўпершыню прыехаў у Койданава. Як заўсёды ў нядзельны дзень, базарная плошча ў цэнтры мястэчка была занята сялянамі, якія прывезлі на гандаль свой тавар. Мы з таварышам Шпілейскім, вядомым апісальнікам Койданава ( аўтар нарыса “Мястэчка Койданава” — заўвага рэд.) зрабілі беглы агляд вуліц, абегалі ва ўсе канцы: бачылі і старыя могілкі, і касцёл, і феадальны замак, і Народны дом, і Рабочы клуб, і помнікі загінуўшым барацьбітам за Кастрычнік, і маленькую рэчку Няцеч, якая ледзь прыкметным вузлом перасякае мястэчка, і іншыя адметныя месцы.

Пазнаёміўшыся з “геаграфіяй” Койданава, таварыш Шпілеўскі паказаў мне заезджы дом, дзе я мог спыніцца, каб пажыць пару дзён. (Працяг будзе)